Автори: Олгица Наумоска* и Орце Костов**
Ретко кој велешанец или попатен минувач, не застанал на почивка на минијатурните плажи или под боровите сенки над патот, за да ужива во крај-езерската природа, да се освежи кога деновите се неподносливо топли или едноставно да одмори во тивката и идилична околина.
За граѓаните од Велес, Штип или Скопје, но и за минувачите од странство кои транзитираат кон југ, најмалото вештачко езеро во Македонија, Младост крај Велес, некогаш беше вистинска оаза за бегство од брзата и бучна бетонска џунгла.
Создадено во раните 1960-ти, езерото било наменето за наводнување на околните лозови плантажи, но подоцна тоа се преобрази во привлечен туристички центар околу кој почнаа да „никнуваат“ хотели, викенд населби, паркови, пешачки и велосипедски патеки.
Но, такво беше Велешкото езеро до пред една деценија. По минатото лето, изгледа како тоа повеќе да нема иднина. Изминува осмиот месец од објавувањето на алармантниот извештај на Хидробиолошкиот завод од Охрид, според кој езерото е загадено со фекалии и целосно покриено со пенлива штетна материја.
И покрај наодите на извештајот, според кои водата е ризична за здравјето на пливачите и за опстанокот на живиот свет, изгледа како никој да не се вознемирува и како ништо да не се презема за да се санира состојбата.
Кон крајот на август минатата година, непосредно по објавувањето на извештајот, Градоначалникот на Општина Велес, Марко Колев, ја формираше, т.н. работна група за спас на езерото. Но, и покрај итноста на чекорите кои мораше да се преземат, таа, седум месеци подоцна – не функционира. Беше предвидено, на секои две недели групата да ги информира советниците за сите текови и постапки околу езерото, но според општинските советници таков тип комуникација до сега немало.
Шокантни резултати од анализите на хидробиолошкиот завод од Охрид
За извештајот за квалитетот на водата, што го изготвија експертите и професорите од Јавната национална установа Хидробиолошки завод Охрид, имаше голем одек во јавноста. Извештајот беше нарачан од Јавното претпријатие за водостопанство Лисиче од Велес, кое што стопанисува со водата во езерото и врши редовни испитувања на нејзиниот квалитет.
„Водата во акумулацијата Младост крај Велес е ризична за здравјето на пливачите и за опстанокот на живиот свет, има лош квалитет и параметри кои се над дозволената граница“, стои во заклучокот на извештајот.
Во него пишува дека површината на водата на езерото е покриена со растителна маса и алги во распаѓање, измешани со остатоци од фекално потекло, а има и остатоци од измет на површината.
Резултатите од физичко-хемиските анализи на Заводот, покажуваат дека водата во езерото е проѕирна само два метра под површината и поради тоа се категоризира во III класа. Во извештајот се вели дека на површинскиот слој има растворен кислород, додека во длабочините го нема и тоа значи дека животинскиот свет, флората и фауната може да се одржат во живот до само седум метри длабочина, ако за нив се доволни овие количини на разреден кислород.
Според анализата на експертите меѓу кои и лекари-доктори на науки, како и тројца специјалисти во своите области, Младост е езеро во изумирање.
Во резултатите на Хидробиолошкиот завод од Охрид се открива и ново фекално загадување на езерската вода. Експертскиот тим на Заводот заклучува дека според застапеноста на вкупните колиформни бактерии, квалитетот на водата во Младост е лош, поточно е во IV и V класа. Водата е фекално и органски загадена.
Во препораките на Хидробиолошкиот завод се наведува дека густите наслаги со жолто кафеава боја кои покриваат значителен дел од езерската површина мора механички да се исчистат. Исто така, потребно е и механичко чистење на конгломератите наталожени на езерското дно.
Видео преземено од Дума.мк
„Еден од начините (и најсоодветен) за подобрување на квалитетот на оваа вода е аерација. Дoколку е можно, препорачливо е и снабдување на акумулацијата со свежа вода. Препорачуваме механичко чистење на речното корито од отпадот, за да се овозможи непречен проток на речната вода“, се вели во препораката од тимот професори кои го вршеа испитувањето.
Контрадикторни извештаи од акредитирани институции
Извештајот на Хидробиолошкиот завод беше во целосна спротивност со резултатите од испитувањата кои ги вршеше приватната лабораторија Фуд Лаб ДОО за потребите на Општина Велес и која утврди дека водата во езерото има добар квалитет. Слични наоди имаа и лабораториските испитувања за здравствена безбедност на водата во езерото кои редовно ги врши Центарот за јавно здравје во Велес.
Центарот за јавно здравје напомена дека од извршените испитувања и стручната анализа може да се заклучи дека водата на езерото Младост може да се користи за капење и за рекреација и покрај отстапувањето од бараната втора класа на некои физичко-хемиски параметри, што не се одразуваат штетно врз здравјето на капачите.
Општина Велес не одговори кој извештај го прифатила за веродостоен, со оглед на тоа дека има три различни извештаи од мерења на квалитетот на водата.
Кон крајот на август минатата година, непосредно по објавувањето на извештајот, Градоначалникот на Општина Велес, Марко Колев, формираше, т.н. Работна група за спас на езерото. Но, и покрај итноста на чекорите кои мораше да се преземат, таа, осум месеци подоцна, не функционира. Беше предвидено, на секои две недели групата да ги информира советниците за сите текови и постапки околу езерото, но според општинските советници таков тип комуникација до сега немало.
„Општина Велес на својата официјална веб страница ги објавува извештаите од сите релевантни институции кои вршат испитување и анализирање на водата во езеро Младост, сметајќи дека треба да се акредитирани институции/лаборатории за тестирање и испитување, од кои произлегуваат веродостојни информации. На официјалната веб страница www.veles.gov.mk, Општина Велес ги објави резултатите од последното тестирање на површинската вода на езеро Младост, направено од страна на Фуд лаб, лабораторијата за испитување на храна и дијагностика на болести кај животни“, изјавија од Општина Велес за Локал Актив Вардар.
Контрадикторните извештаи фрлија сенка врз вистинскиот причинител на загадувањето, односно на излевањето на фекалии, што се спомнува и во извештајот на експертите од Охрид, на еколозите од Велес и во извештајот на вонредниот инспекциски надзор на Државниот инспекторат за животна средина за населба Отовица, чии куќи се делумно приклучени на колекторскиот систем со кој управува Јавното комунално претпријатие од Велес Дервен.
Колекторски систем за половина од езерото
Трагајќи по одговори од луѓето кои најдиректно ги чувствуваат промените на Велешко езеро, разговаравме со Веле Алексоски, писател и професор по француски јазик кој своите пензионерски денови ги ужива во својот дом во населбата Отовица. Тој за Локал Актив Вардар раскажа, како, според него, дошло до оваа еколошка катастрофа.
„Од десната страна на населбата кога се правеше колекторот пред десетина години, изведувачите наидоа на голема карпа и ја подигнаа висината на каналот, а за жал од левата страна можеби сме повеќе жители. Од левата страна куќите се приклучени на системот, но фекалиите одат во езерото. Тие често знаат да излажат дека тоа не е точно, но еве покажа времето сега. Направија пумпа за префрлување од лева страна на населбата Отовица на десна страна покрај патот што минува низ населбата, за да одат фекалиите во пречистителната станица кај браната. Но, пумпата не работеше овие последни години, па фекалиите одеа во езерото, народот не знаеше за тоа и сега се покажа дека тоа било проблем. Тоа што не се приклучени некои куќи е точно, ама не е толку страшно, бидејќи тие почнаа да прават септички јами, што подоцна им ги забранија. Каналот од левата страна на Отовица, онаа под мостот од автопатот не оди во пречистителна станица, туку директно во езерото и тоа е најголемиот проблем,“ рече Алексоски.
Жителот на Отовица се сомнева и во отпадните води што ги исфрлаат рестораните, посебно тие во езерото, како и во сомнителните елитни населби што никнаа над старите ресторани на западната страна од езерото, после браната.
„Проблемот не е во приклучувањето, туку приклученото оди во езерото. Требаше да функционира пумпа, од пониска кон повисока цевка да ги префрла водите, но ништо од тоа. Можеби има уште пет, шест куќи што не се приклучени. Загадувањето доаѓа од левата страна на Отовица. Од Охрид дојдоа стручњаци и предвидоа дека ќе биде катастрофа ако езерото не се наполни со вода. Мртво е, го изумреа. Имаше една идеја, езерото да се полни од Брегалница во зимно време, кога нејзината вода не се користи за наводнување на Овче Поле и тоа беше решение предвидено од експерти за спас на езерото“, раскажа пензионираниот писател и новинар.
Од ЈКП Дервен тврдат дека колекторскиот систем во населбата Отовица функционира, но и дека има некои објекти што користат септички јами.
„Сите објекти кои имаа услови за приклучок се приклучени од страна на ЈКП Дервен Велес и сите новоизградени објекти исто така се приклучуваат на канализационата мрежа. За сите оние што не се досега приклучени на канализационата мрежа, ЈКП Дервен има доставено известувања дека нивното приклучување е задолжително и во тек е истото. Исто така има и неколку објекти со септички јами. На колекторот се приклучени и куќите над езерото во близината на патарината кон Скопје“, гласи одговорот на ЈКП Дервен за Локал Актив Вардар.
На прашањето, кој треба да утврди дали овие фекалии се влеваат во езерото, од комуналното претпријатие рекоа дека нивна должност е само да ја контролираат и одржуваат во функционална состојба фекалната канализација што им е предадена на управување.
„ЈКП Дервен својата должност ја извршува, односно фекалната канализација во Отовица и регионалниот колектор се во функција“, истакнаа оттаму, но не одговорија дали службите изготвиле стручен извештај за тоа дали фекалната канализација има влијание врз квалитетот на водата во Младост, што беше задолжение од инспекцискиот надзор.
Скапи куќи кои плаќаат за ѓубре, но не и за канализација
Надзорот на Државниот инспекторат за животна средина над правни субјекти во околината на езерото, како и на ЈКП Дервен, кој управува со Регионалниот колектор за фекална канализација за населените места Кумарино, Сојаклари, Отовица и Сателитската населба на езеро Младост, покажа дека правните субјекти не го загадуваат езерото, туку проблемот е во колекторскиот систем во населбата Отовица.
Државната инспекторка Билјана Шуркова-Манаскова во разговор за Локал Актив Вардар сподели дел од своите сознанија по извршениот надзор.
„Ги проверив сите големи објекти кои гравитираат околу езерото и тоа е во извештајот. Јас не сум надлежна за следење на одведувањето на отпадни води од домаќинствата. За одведување на санитарни води од домаќинства – дали некој е приклучен или не – надлежен е тој што управува со колекторот, во случајот ЈКП Дервен. Ако некој може да се приклучи, а не сака, тогаш надлежен е комуналниот инспектор во општината.
Јас гледам дали функционира регионалниот колектор и дали прави проблеми во езерото, но тоа е главна цевка која има секундарни приклучоци. Во Сујаклари има 56 домаќинства, а ЈКП Дервен не знае дали се приклучени или не на колектор, затоа што не му е предаден на управување“, објасни државната инспекторка Шуркова-Манаскова.
Проблемот почнува уште во 2023 година кога резултатите од испитувањата во отовичкиот залив биле лоши и имало појава на свежо фекално загадување. Но, Локал Актив Вардар дознава дека комуналниот инспектор не ги проверил приклучоците во Отовица, односно се обратил само до ЈКП Дервен кој го известил дека има само четири неприклучени куќи на колекторот.
„Годинава ЈКП Дервен ми ја отвори цела база на податоци и од неа се гледа дека има 229 приклучоци. Меѓу нив и домаќинства, со големи куќи и скапи објекти, кои плаќаат за ѓубре, а во делот за канализација има нули. Ги повикав претставниците на ЈКП на терен, за да се види кои куќи се приклучени, а кои не се, бидејќи едната страна е приклучена, другата не. Немаа одговор зошто тоа е така“, додава инспекторката.
Во договорот на ЈКП Дервен како управител и Општина Велес, претставена преку Градоначалникот, стои дека ЈКП Дервен е должен да ги приклучи сите корисници на системот. Корисниците не смеат да одбијат приклучок кога има поставена мрежа, должни се по закон и овој дел треба да го следи комунален инспектор во општината.
„Во населбата Отовица објектите од десната страна на пристапниот пат се приклучени на колекторот. Објектите од левата страна не се приклучени заради тоа што колекторот е на повисока кота од објектите, но нивното приклучување е изводливо во поединечни случаи. Дел од објектите најверојатно имаат септички јами, но не е исклучена и можноста за директно одведување на отпадните води заради близина на коритото во кое повремено тече Отовичка река.
Индивидуалните објекти од левата страна на пристапниот пат кон Отовица не се приклучени на колекторот, а кај дел од објектите колекторот поминува непосредно пред парцелите и не е проблем нивното приклучување на системот. Дел од овие објекти не може да се приклучат, најверојатно сите имаат септички јами, а се наоѓаат на 200-тина метри од езерото“, се вели во извештајот на инспекторката.
Општина Велес бара пари од Владата за решавање на проблемот
Општина Велес по неколку месеци натегање со советниците конечно побара помош од државата за да се реши проблемот со загадувањето со фекалии на езерото Младост.
Во писмото до Владата се бара финансиска поддршка за спас на акумулацијата езеро Младост со цел да се преземат одредени чекори кои или веќе беа преземени или пак се задоцнети.
Пример за доцнењето на општината е што од 2020 година нема овластен инспектор за животна средина во општината, иако до 31 декември 2022 година општината беше должна да прими инспектор. Од општината ни потврдија дека вработување на локален инспектор за заштита на животната средина е предвидено во Годишниот план за вработување за 2024 година, како и во Годишниот план за вработување за 2025 година.
Билјана Шуркова-Манаскова, инспекторка во Државниот инспекторат за животна средина: „Годинава ЈКП Дервен ми ја отвори цела база на податоци и од неа се гледа дека има 229 приклучоци. Меѓу нив и домаќинства, со големи куќи и скапи објекти, кои плаќаат за ѓубре, а во делот за канализација има нули. Ги повикав претставниците на ЈКП на терен, за да се види кои куќи се приклучени, а кои не се, бидејќи едната страна е приклучена, другата не. Немаа одговор зошто тоа е така.“
Инаку, меѓу мерките кои Општина Велес ги достави до Владата се: проект за можноста за дотур на свежа вода и аерација на езерото, проект и финансиска конструкција за чистење на испустните вентили на езерото, ангажирање на експертски тим кој ќе изработи проект со активности за cпac на езеро Младост, механичко отстранување на масите од алги како и душеците мртва растителна маса од површината на водата, механичко чистење, отстранување на конгломератите кои се наталожени на дното на акумулацијата — багерирање, изнаоѓање на начин за аерација на водата, механичко чистење на речното корито на Отовичка река и изнаоѓање на начин за површински и темелен испуст на водата.
Темелен испуст поради дефект на вентилите на браната немало повеќе од 10 години, а поради сушните периоди и слабиот доток на вода во езерото три години нема ни површински истек.
Извлечени околу 120 тони распадната материја од површината на езерото
Ако е за утеха, од минатото лето, благодарение на активистите и на бизнис заедницата, во езерото Младост има околу 120 тони помалку растителна маса и алги во распаѓање кои се измешани со остатоци од фекално потекло.
120 тони од цвртстата материја од површината на езерото ги собраа граѓанските волонтери на иницијатива на Здружението на спортски риболовци Бабуна заедно со вработените од Биогасната електрана на Брако во село Сарамзалино.
Инженерите во биогасната електрана утврдиле дека штетната материја на површината на езерото, која содржи фекалии, изумрени алги и други штетни материи може да се употреби во производство на биогас.
Се проценува дека има уште над 300 тони материја која треба да биде собрана пролетва од површината на езерото.
* Олгица Наумоска е граѓанска активистка од Еколошко друштво Вила Зора.
** Орце Костов е новинар.
