Иако се обезбедени финансиски средства од странски донатори за изградба на неколку регионални депонии во државата, изградбата на ниту една од нив не е почната. И покрај противењето на населението и локалните власти, од Министерството за животна средина и просторно планирање сепак се надеваат дека наскоро ќе започне изградбата на Централна постројка за управување со отпад во близина на Свети Николе
Автори: Тони Ајтовски* и Ирина Поцкова**
Кога на почетокот на 2013 година почна организирањето на првите работни средби со експерти од Европската унија и разгледувањето на опциите за решавање на собирањето и третманот на цврстиот отпад во 17 општини од Источниот и Североисточниот регион, никој не очекуваше дека оваа тема ќе биде актуелна и по повеќе од една деценија, а на решението за проблемот сѐ уште не му се гледа крајот.
По анализирањето на сите можни сценарија и прифаќањето на советите и препораките од европските и домашните експерти, беше донесена одлука во управувањето со отпадот да се вклучат и домаќинствата и правните субјекти, а како прифатлива локација што ги исполнува условите за изградба на регионалната постројка за третман беше определена околината на селото Мечкуевци, кое се наоѓа во близина на градот Свети Николе.
Преку техничка и финансиска поддршка од ЕУ почнаа активности за воспоставување на Регионален систем за управување со отпад во Источниот и Североисточниот регион, за што е добиен грант во висина од 40 милиони евра. Со тоа двата региона беа најнапред во решавањето на проблемот со третманот на комуналниот отпад и се очекуваше да се заврши во што пократок временски период. Сепак, интензитетот на активностите се намали до степен на запирање, а собирањето на отпадот остана приоритетно прашање за локалните власти.
Изградбата на регионалната депонија сѐ уште не е почната, но набавени се возила и контејнери
Министерството за животна средина и просторно планирање (МЖСПП) во изминатaиот период работеше на подготовка на планска документација, финасирана преку ИПА фондовите за Источниот, Североисточниот, Југозападниот, Пелагонискиот и Вардарски регион. Потоа обезбеди грант средства од Владата на Швајцарската федерација за Полошкиот регион и во 2019 година потпиша договор со Европската банка за реконструкција и развој (ЕБРД), за реализирање на проект кој даде насоки за начинот на финансирање на регионалните системи за управување со отпад за Вардарски, Југоисточен, Југозападен, Пелагониски и Полошки регион.
По изработената планска документација се обезбедија средства за изградба на регионалните системи за управување со отпад за сите плански региони, освен за Скопскиот, за кој има средства од ИПА за подготовка на планска документација, но не и за изведување на работите и набавка на опремата.
Централната постројка за управување со отпад во Источниот и Североисточниот регион ќе се состои од погон за селектирање, постројка за механичко-биолошки третман, депонија, постројка за компостирање, собирни центри и шест претоварни станици.
Обезбедувањето на средства, независно дали е заем или грант од ИПА, е долгорочен процес. Дополнително, по добивањето на средствата, за да се започне со имплементација потребно е да се има целокупна урбанистичка документација за предвидените локации што исто така одзема време, па оттука процесот долго трае.
Од МЖСПП велат дека проектот е во најнапредна фаза во Источниот и Североисточниот регион и тие треба први да ја добијат регионалната депонија, односно централната постројка за третман на отпадот.
„Активностите се комплексни и започнаа со набавка на возила и опрема за собирање на отпадот за сите општини во двата региона во вредност од 8 милиони евра, а се очекува во најбрзо време да започне и изградбата на Централна постројка за управување со отпад. Таа се состои од погон за селектирање, постројка за механичко-биолошки третман – МБТ, депонија, постројка за компостирање, собирни центри и шест претоварни станици. До изградбата на централната постројка за управување со отпад, односно на регионалната депонија во Свети Николе, за што се очекува до крајот на 2025 година да започнат градежните работи и предвидени се 18 месеци до пуштање во употреба, задолжително ќе треба да се почитува воспоставениот режим т.е. депонијата во Кочани ќе го прима отпадот од општините Виница, Чешиново-Облешево и Зрновци. За овие два региони поделени се вкупно 3.923 контејнери и 41 камион во сите општини. Дополнително ќе следи опрема за претоварните станици и за самата регионална депонија, како и канти за примарна селекција на отпадот“, вели Ана Каранфилова Мазневска, раководителка на секторот за отпад во Министерството за животна средина и просторно планирање.
Според Мазневска, крајни корисници на овој проект се двата региона, општините и јавните комунални претпријатија, поради што од МЖСПП повикуваат на максимална посветеност на општините и на јавните комунални претпријатија во исполнување на обврските што веќе ги имаат преземено за непречена реализација на проектот.
Делот од проектот што предвидува затворање на сите нестандардизирани депонии и ѓубришта во Источниот регион е во завршна фаза и се очекува да заврши до крајот на годината. Тоа значи дека сите сегашни локации каде што општините го депонираат отпадот ќе бидат затворени.
Меѓународната тендерска постапка за избор на компанија која ќе ја гради постројката и придружните содржини за преработка на отпадот кај селото Мечкуевци во овој момент е предмет на евалуација во Министерството за финансии и се очекува да заврши наскоро.
Постапката е иста како и кај други слични набавки кои ги спроведува ова министерство, односно откако ќе заврши евалуацијата на сите компании кои биле заинтересирани за оваа набавка, се избира најсоодветната, се потпишува договор, се чека законскиот период за жалби за да може договорот да стане правосилен. По завршувањето на сите овие процедури, избраната компанија ќе може да почне со работните активности, а рокот за изградба на целата инсталација, предавањето на операторот и започнувањето со работа е за околу 18 месеци.
Во моментот сѐ уште трае постапката за избор на фирма изведувач на постројката кај Мечкуевци, а изборниот процес за нови градоначалници и општински совети веројатно дополнитепно влијаеше за нејзино пролонгирање.
Регионалното јавно претпријатие за управување со отпад уште од почетокот е со кадровски, финансиски и просторни проблеми
Врз основа на одлуки за основање, што ги донесоа Советите во сите општини во Источниот и Североисточниот регион, во февруари 2021 година беше формирано Заедничкото јавно претпријатие за регионално управување со отпад ЕКО ИСТОК-СЕВЕРОИСТОК во Свети Николе. Претпријатието официјално е регистрирано во Централниот регистар со свој статут, печат, штембил, седиште, електронска адреса и слично. Општините треба да назначат свои претставници во Управниот и Надзорниот одбор, а според законските одредби, со јавен оглас е избран и директор.
Според бројот на жители во општините секоја треба да има претставник или преставници во Управниот одбор, кој првично требаше да брои 15, а Надзорниот одбор 5 члена. Директорот на претпријатието Драган Чунгурски вели дека функционирањето на управните тела е отежнато поради кадровски проблеми, а има и законски промени во бројот на членовите на одборите.
„За жал, поради иселување од државата на одредени членови, нивно менување на работните позиции поради законски конфликт на интереси како членови во Управниот или Надзорниот одбор, но и поради немање финансиски средства за паушали, за кои општините се обврзани да ги одвојуваат за нив, овие тела не функционираат во најдобар ред како што треба. Многу тешко е да се направи кворум за работа, а со самото тоа се отежнува работата на претпријатието. Исто така, треба да се напомене дека општините на кои им недостасува претставник во Управниот или Надзорниот одбор немаат поднесено нови предлози за замена на членовите. Од друга страна, мандатите на сите членови од Управниот и Надзорниот одбор им е завршен и општините мора во најкус можен рок да именуваат нови. Иако сите општини основачи се известени дека според новите измени во Законот за јавни претпријатија, Управниот одбор може да брои најмногу 7 члена, а Надзорниот одбор може да има најмногу 5 члена, досега јавен оглас за именување има објавено само една општина. Ваквата незаинтересираност од страна на општините само дополнително ја отежнува работата на ова јавно претпријатие, и што е најважно, го става во ризик целиот проект, како донација од ЕУ. Свесно или не – ризикот е најмногу кон жителите во овие два региона, бидејќи средствата од донацијата што веќе се потрошени, околу 12 милиони евра, ќе треба населението да ги враќа на донаторот“, нагласува директорот Чунгурски.
Со проектот за регионалната депонија, комуналните претпријатија како донација добија возила и друга механизација за собирање и транспорт на отпадот. Сепак, со оглед на одолговлекувањето на неговата реализација, и тие веќе не се во најдобра состојба.
Покрај кадровските проблеми во управувањето, уште посериозна е состојбата со функционирањето на заедничкото јавно претпријатие поради недостиг од финансиски средства.
„Сметката на јавното претпријатие во овој момент е блокирана и поради тоа не може да ги покрива тековните трошоци. Тоа е резултат на незаинтересираноста и непостапувањето според законските одредби и донесените одлуки од страна на општините, кои се основачи. Канцеларијата што му е доделена на претпријатието од страна на Општина Свети Николе е во катастрофална состојба, не е функционална, а има и нерасчистени имотно-правни работи. За овој проблем се известени сите чинители – почнувајќи од Владата, општините, министерствата, па сѐ до канцеларијата на Делегацијата на ЕУ. За жал, сѐ уште нема никаков одговор од никого“, додава директорот Чунгурски.
Во Кочани се организираше „Депонијада“
Одолговлекувањето на регионалното решавање на собирањето и третманот на отпадот им создава проблеми на општините и главоболки на директорите на локалните јавни претпријатија. Затворањето на малите, нестандардизирани депонии во кочанскиот микрорегион е најдобар показател дека колку повеќе се чека, толку потешко е решавањето на напластените проблеми.
Одлуката, според која на кочанската депонија за комунален отпад кај селото Бели требаше да се носи и отпадот од општините Виница, Зрновци и Чешиново-Облешево, создаде незадоволство кај граѓаните на Кочани. Натрупувањето дополнителни количини отпад, неговото потпалување и секојдневното чадење и загадување на воздухот беа причина кон крајот на октомври 2024 година граѓански активисти да почнат секојдневни протести и блокади на пристапниот пат кон депонијата за комуналните возила од соседните општини.
Организирањето на кочанската „Депонијада“ ја алармираше пошироката јавност за итно решавање на проблемот со одржувањето на ѓубриштето, па реагираше и Владата со испраќање дополнителна механизација од конзорциумот Бехтел – Енка, која го расчисти и затрупа отпадот со земја. Прекинот на чадењето, но веројатно и политичкото влијание, ги прекина блокадите на „Депонијадата“ која траеше три недели, а беше определена цена од 220 денари за исфрлен кубен метар отпад, што соседните општини треба да му го плаќаат на Комуналното јавно претпријатие „Водовод“ – Кочани.
Во КЈП „Водовод“ го делат впечатокот дека реализацијата на целиот проект за регионалната депонија е почната од назад кон напред, со оглед што веќе се затворени нестандардизираните општински депонии, пред воопшто да почне изградбата на депонијата кај Мечкуевци.
„Ова е преодно решение – останатите општини да го носат нивниот отпад на нашата депонија, иако и таа не е стандардна. Ние немаме дозвола за неа, а тоа е некое преодно решение што не знам до кога ќе може да трае, со оглед што немаме уште многу време. Состојбата на нашата депонија сега е многу подобра за разлика од претходно, имаме наша механизација што секојдневно работи и ѓубрето се затрупува. Од соседните општини Виница, Чешиново-Облешево и Зрновци овде се одлага отпадот, а тие редовно плаќаат за тоа. Сега за сега капацитетот на депонијата е во ред, меѓутоа треба да се размислува каде понатаму ќе се складира ѓубрето – зборувам за период од една година од сега“, вели Мирче Паунов, в.д. директор на КЈП „Водовод“ – Кочани.
Со проектот за регионалната депонија, комуналните претпријатија како донација добија возила и друга механизација за собирање и транспорт на отпадот. Сепак, со оглед на одолговлекувањето на неговата реализација, и тие веќе не се во најдобра состојба.
„Благодарни сме што ги добивме тие возила, затоа што обезбедивме два поголеми камиона со капацитет од 16 и од 10 кубни метри отпад, како и едно помало возило од 4 кубни метри. Како и другите возила, и тие се веќе амортизирани, но сѐ уште се во функција. Ќе потраат уште некое време, што зависи и од одржувањето и од обемот на работа, но се плашам дека до изградбата на регионалната депонија ќе треба повторно да ни се донираат некои возила, за да можеме да го транспортираме отпадот од нашата општина до таму, но и да го вршиме секојдневното собирање од домаќинставата и претпријатијата“, додава Паунов.
„Зошто ѓубрето од цела Источна Македонија да се носи во Свети Николе?“
Реализацијата на проектот за регионалната депонија кај Мечкуевци се соочува и со незадоволство и отпор на жителите од населените места во близина на нејзината локација. Во почетокот на 2019 година тие потпишаа и петиција против нејзината изградба, а во образложението наведуваат дека на овој простор се години се произведува и извезува органска здрава храна и има развиено полјоделство, сточарство и здрава животна средина.
„Со изградба на регионалната депонија ќе се загрози развиеното земјоделско и сточарско производство, ќе се загрози природната убавина, животната средина и стопанскиот развој. Немаме развиен систем на селектиран отпад и имаме нефункционални јавни претпријатија со блокирани сметки и натрупани долгови. Извесно е дека новоформираното претпријатие пред да почне со работа ќе отиде во стечај, а отпадот ќе се трупа во Свети Николе. Со својот потпис, во лично име барамe Советот на општината да не ја прифати информацијата во врска со изградбата на Централен објект за управување со отпад – меѓурегионална депонија за комунален отпад во Свети Николе во месноста Мечкуевци – Арбасанци и да донесе цврста одлука дека е против изградба на регионалната депонија слушајќи го гласот на народот“, стои во повикот на петицијата што ја потпишаа жените од Свети Николе, Мустафино, Ерџелија и другите села.
Испитувајќи го јавното мислење за приоритетните комунални проблеми во општината , кон крајот на 2023 година здружението Граѓанска иницијатива на жени – ГИЖ од Свети Николе спроведе анкета, при што околу 86 % од испитаниците одговориле дека локалната власт не се справува, односно недоволно добро се справува со ефикасно управување со отпадот. Исто така, преовладуваат ставовите дека треба да се најде посоодветна локација за регионалната депонија.
„Ние, жителите од селото Пеширово сме против регионална депонија во наша близина, затоа што имаме река која веќе е претворена во депонија што многу смрди, па не ни треба уште една. Зошто ѓубрето од цела Источна Македонија да се носи во Свети Николе?“, прашува Илинка Величковска од Пеширово.
Петицијата е поднесена до Советот на Општина Свети Николе со барање да не се прифаќа тогашната Информација во врска со изградбата на Централен објект за управување со отпад во месноста Арбасанци.
Следејќи ги барањата на граѓаните, Советот на Општина Свети Николе во февруари 2022 година усвои заклучок за преземање мерки и активности за промена на локацијата на регионалната депонија кај Мечкуевци. Градоначалникот на Општина Свети Николе, Дејан Владев на седницата на Советот најави дека нема да учествува во понатамошните активности за реализација на проектот и дека ќе се распише референдум на локално ниво за депонијата.
„Со цел да се постигнат целите на заштита на животната средина и здравјето на луѓето, а да не се наруши државната Стратегија за управување со отпадот преку воспоставување на Регионален систем за управување со отпадот во кој што се вклучени општините од Источниот и Североисточниот плански регион, Советот на Општина Свети Николе предлага да се промени сегашната локација во с. Мечкуевци на друга локација надвор од Општина Свети Николе или пак да се определи нова локација на која нема да влијае на животот и работата на населението на општината“, стои во образложението на заклучокот што го усвои Советот на Општина Свети Николе.
Како реакција на ова, во април наредната година МЖСПП му ги одзеде ингеренциите на Градоначалникот Дејан Владев во управувањето со заедничкото јавно претпријатие, кое треба да раководи со идната регионална депонија и шесте претоварни станици. Во образложението за одлуката беше наведено дека локацијата е избрана врз основа на изработена студија за изводливост.
Поголема транспарентност за реализацијата на проектот за регионална депонија кај Мечкуевци
Застапувајќи ги барањата на жителите од Свети Николе и од населените места во близина на локацијата на регионалната депонија, здружението Граѓанска иницијатива на жени – ГИЖ се залага за зголемена транспарентност преку редовно објавување информации за проектот, како и за донесените одлуки и обезбедените финансиски средства.
„Жителите имаат право да знаат какви последици има проектот за животната средина и за нивното здравје. Локалната власт треба да има глас, но и одговорност во управување со депонијата. Потребно е да се организира средба со претставник од општината или со Градоначалникот околу можностите за враќање на ингеренциите“, нагласуваат од здружението ГИЖ.
Во иницијативата на граѓанското здружение од Свети Николе исто така се бара враќање на ингеренциите на локалната самоуправа во процесот на управување, како и организирање јавни дебати и консултации со граѓаните. Неговите членки ќе ја следат реализацијата на проектот во наредниот период и активно ќе се залагаат за јавност и отчетност на следните фази. Нивна цел е проактивно вклучување во процесот, односно за регионалната депонија кај Мечкуевци да не се носат одлуки и решенија зад затворени врати и подалеку од очите на локалното население.
* Тони Ајтовски е новинар
** Ирина Поцкова е активистка во здружението Граѓанска иницијатива на жени – ГИЖ од Свети Николе.
